prof. dr hab. n. med. Jerzy Kruszewski

W ciągu ostatnich 50 lat, w związku z gwałtownym zwiększeniem liczby osób podróżujących po świecie, znacząco wzrosło zagrożenie chorobami będącymi przedtem problemem epidemiologicznym tylko w niektórych regionach świata. Również Polacy w okresie ostatnich 10 lat coraz częściej podróżują, pracują lub wypoczywają w krajach strefy tropiku.

Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia jedynym obowiązkowym szczepieniem dla podróżujących do zagrożonych krajów stref tropikalnych jest szczepienie przeciw żółtej gorączce.

Żółta gorączka jest rozpowszechnioną wśród dzikich zwierząt chorobą wirusową przenoszoną przez komary. Szczególnie zagrożone są obszary Afryki Środkowej oraz Ameryka Południowa. Stosownie do polskich przepisów szczepienie przeciwko żółtej gorączce jest obowiązkowe dla osób wyjeżdżających do niektórych krajów Afryki i Ameryki (informacja w stacjach sanitarno-epidemiologicznych). Dowód zaszczepienia jest także wymagany przy wjeździe do wielu krajów afrykańskich (informacje w ambasadach), jak również w wielu krajach azjatyckich (np. Indie) w przypadku osób przybywających z obszarów rozprzestrzenienia tej choroby w Afryce. Władze sanitarne wielu krajów mogą również wymagać ważnego świadectwa szczepienia od podróżnych przybywających ze strefy ryzyka zakażenia lub nawet od przejeżdżających przez te strefy tranzytem. Powszechnie uznawanym dowodem zaszczepienia jest międzynarodowe świadectwo szczepień (w naszym kraju wydawane przez uprawnione punkty szczepień). Szczepienie przeciw żółtej gorączce jest ważne 10 lat, licząc od 10. dnia po podaniu szczepionki.

Inne szczepienia są szczepieniami zalecanymi (mogą okresowo być uznane za obowiązkowe) dla osób wyjeżdżających na tereny, gdzie dana choroba występuje endemicznie. Do takich szczepień zalicza się szczepienia przeciwko cholerze, wirusowemu zapaleniu wątroby typu A i B, błonicy, tężcowi, durowi brzusznemu, japońskiemu zapaleniu mózgu oraz poliomielitis.

Cholera jest bakteryjną chorobą zakaźną szerzącą się drogą pokarmową. Źródłem zakażenia jest człowiek chory lub nosiciel. W związku z tym, że skuteczność szczepienia przeciwko cholerze ocenia się na ok. 60% i zapewnia ono krótkotrwałą (3-6 miesięcy) ochronę, zaleca się zaszczepienie przeciwko cholerze każdego wyjeżdżającego w rejony endemiczne i epidemiczne, jeśli będzie przebywać w złych warunkach higienicznych. Szczepienie pierwotne obejmuje podanie dwóch dawek szczepionki w odstępie 7-10 dni.

Wirusowe zapalenie wątroby typu A jest chorobą szerzącą się drogą pokarmową przez produkty spożywcze i wodę, rzadziej przez kontakt bezpośredni. Zachorowania notuje się na całym świecie, ze szczególnym nasileniem na terenach o złym stanie sanitarno-epidemiologicznym i wśród ludzi nieprzestrzegających zasad higieny. Dostępna jest szczepionka przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu A (2 dawki szczepionki w odstępie 6 miesięcy).

Wirusowe zapalenie wątroby typu B to choroba szerząca się drogą pozajelitową głównie przez naruszenie ciągłości tkanek i drogą płciową. Osoby, które nie chorowały na wirusowe zapalenie wątroby typu B, oraz osoby nieszczepione powinny być poddane szczepieniu podstawowemu obejmującego 3 dawki, gdzie druga dawka jest podawana po miesiącu, a trzecia po sześciu miesiącach od pierwszego szczepienia. Dawka przypominająca powinna być podana po upływie 3-5 lat od zakończenia szczepienia podstawowego.

Błonica jest chorobą bakteryjną przenoszoną drogą kropelkową w następstwie bezpośredniej styczności z chorym lub nosicielem. Nadal stanowi częstą chorobę w krajach tropikalnych o niskim poziomie higieny. Zapobieganie zachorowaniu polega na podaniu dodatkowej przypominającej dawki szczepionki przeciwbłoniczej u osób uprzednio szczepionych lub podaniu pełnego sczepienia podstawowego.

Tężec to zakażenie przyranne, którego objawy wywołuje toksyna bakteryjna. Źródłem zakażenia jest gleba zawierająca laseczki tężca, a rezerwuarem również gleba oraz przewód pokarmowy zwierząt i człowieka. W związku z dużym ryzykiem zranień nie tylko podczas wyjazdów zagranicznych wskazane jest podanie u osób zaszczepionych zgodnie z kalendarzem szczepień dawki przypominającej anatoksyny tężcowej, jeśli od szczepienia podstawowego upłynęło 5-10 lat, lub przeprowadzenia pełnego szczepienia podstawowego. Zapobieganie tężcowi po zranieniu polega na chirurgicznym zaopatrzeniu rany (wycięcie brzegów rany, usunięcie zmiażdżonych tkanek), odkażeniu otaczającej skóry, co ma zmniejszyć ryzyko zakażenia bakteryjnego. Jednocześnie podaje się surowicę odpornościową.

Dur brzuszny to choroba bakteryjna szerząca się drogą pokarmową przez zakażoną wodę i żywność, wydaliny chorych i nosicieli. Najczęściej zakażenie następuje przez wypicie nieprzegotowanej wody lub spożywanie zanieczyszczonych surowych jarzyn i owoców lub produktów mlecznych. Prawdopodobieństwo zakażenia wzrasta w krajach o gorącym klimacie, gdzie stan sanitarno-epidemiologiczny jest niezadowalający. Szczepienie przeciwko durowi brzusznemu zaleca się indywidualnym turystom podróżującym do takich krajów i przewidujących tam dłuższy pobyt. Szczepienie polega na podaniu 2 dawek w schemacie 0 - 1 miesiąc, a następnie dawki przypominającej co 3 lata.

Poliomielitis to choroba wirusowa nadal obecna szczególnie w rejonach, gdzie nie wykonuje się szczepień lub są one wykonywane nieregularnie. Rezerwuarem zakażenia jest chory człowiek lub nosiciel. Wirus przenosi się drogą pokarmową i kropelkową. Narażone na zachorowanie są nie tylko dzieci, ale również osoby dorosłe, u których wygasła odporność poszczepienna. Stąd ludzie poniżej 30. roku życia przed dłuższym wyjazdem do krajów tropikalnych powinni otrzymać dawkę przypominającą szczepionki.

Japońskie zapalenie mózgu występuje endemicznie w Chinach, Birmie, Indiach, Bangladeszu, Gabonie, Indonezji, Japonii, Korei, Laosie, Malezji, Nepalu, Sri Lance, Tajlandii, Wietnamie i na Filipinach. Szczepi się tylko osoby szczególnie narażone na zachorowanie, np. archeologów pracujących w dżungli i żołnierzy kontyngentów ONZ. Trzy dawki szczepionki podawane są co 14 dni, a dawka przypominająca po 3-4 latach.

Inne zasady profilaktyki Oprócz wymienionych istnieje jeszcze wiele innych chorób zakaźnych przenoszących się przez glebę, wodę i drogą bezpośredniego kontaktu, w zapobieganiu którym istotne znaczenie ma przestrzeganie zasad higieny.

W związku z tym do spożycia i mycia zębów należy zawsze używać wody odpowiednio przygotowanej (z dobrego źródła - butelkowana z gwarancją jałowości) lub przegotowanej. Gotowanie przez kilkanaście minut zapewnia wodzie czystość bakteriologiczną. Niszczone są wtedy również cysty pełzaków (ameby) odporne na związki chloru. Stosowanie filtrów ze świecami filtracyjnymi również poprawia bezpieczeństwo wody, ale sposób taki rzadko jest możliwy w praktyce. Wśród środków dezynfekujących wodę można wymienić: tabletki zawierające związki chloru, nadmanganian potasu itp. Unikać należy również butelkowanych płynów orzeźwiających z miejscowych wytwórni, wody w różnego typu naczyniach serwowanej do posiłków oraz lodu w kostkach, ponieważ ich sporządzenie zwykle z lokalnej wody wodociągowej nie zapewnia bezpieczeństwa.

Owoce i jarzyny przed spożyciem należy starannie umyć w wodzie z detergentem, a następnie wrzucić je na blisko 1 minutę do wrzącej wody. Owoce po umyciu należy obrać z łupin. Owoce obrane powinny być od razu spożyte. W przypadku korzystania z posiłków w warunkach hotelowych unikać należy sałatek z surowych jarzyn i owoców.

Oprócz powyższych pokarmów częstym źródłem zakażenia (np. wirusem zapalenia wątroby typu A) są "owoce morza".

W szerzeniu się chorób przenoszonych drogą pokarmową mają znaczenie muchy, które przenoszą bakterie, wirusy i cysty pierwotniaków drogą mechaniczną, stąd ochrona żywności przed muchami jest bardzo istotna.

W krajach, gdzie endemicznie występuje schistosomatoza, nie należy kąpać się w naturalnych zbiornikach wodnych. Z basenów można korzystać w przypadku obecności świadectwa epidemiologicznego. Również podczas kąpieli morskich turysta narażony jest na zetknięcie z rybami, meduzami, z którymi kontakt może być bolesny.

Do głównych egzotycznych chorób przenoszonych przez stawonogi należą malaria i filariozy.

Malaria to choroba zakaźna wywoływana przez pierwotniaki, przenoszona przez komary. Jest powszechna w wielu krajach subtropikalnych Afryki, Azji, Ameryki Południowej i Środkowej. Komary przenoszące zarodźce malarii zwykle kłują człowieka wieczorem, po zachodzie słońca. W związku z tym profilaktyka tej choroby polega na ograniczaniu ryzyka ukłucia poprzez noszenie ubrań z długimi rękawami, długich spodni, zakrytego obuwia po zachodzie słońca. Na odkrytą skórę należy stosować środki odstraszające komary, spać w pomieszczeniach klimatyzowanych lub w pomieszczeniach z oknami i drzwiami osłoniętymi siatką chroniącą przed komarami. W pomieszczeniach można zastosować środki owadobójcze. Poza wymienionymi sposobami bardzo skuteczną metodą zapobiegania malarii jest stosowanie leków przeciwmalarycznych. Przed podróżą w strefę malaryczną należy zaopatrzyć się w konieczny zapas odpowiednio dobranego leku (dobór leku zależy od docelowego miejsca podróży i powinien być dokonany przez specjalistę lekarza chorób zakaźnych lub medycyny tropikalnej). Lek należy zacząć stosować na 1 tydzień przed wyjazdem i, co bardzo ważne, kontynuować do 6 tygodni po przyjeździe. W trakcie pobytu w strefie malarycznej lek należy przyjmować systematycznie i w odpowiedniej zaleconej dawce (zwykle 1 raz w tygodniu lub codziennie), co niekiedy może się wiązać z występowaniem działań niepożądanych.

Filarioza jest również chorobą przenoszoną przez komary, zatem wymienione wyżej czynności zmniejszające narażenie człowieka na kontakt z komarami mają tu również znaczenie.

W krajach tropikalnych są bardzo rozpowszechnione gady i wiele ich gatunków odznacza się jadowitością. Ogólną cechą morfologiczną jadowitych węży jest obecność dużych zębów jadowych w górnej szczęce gada. Bezpośrednio po każdym ukąszeniu przez węża należy założyć nawet prowizoryczną opaskę uciskową na kończynę powyżej rany, a następnie ranę dokładnie przemyć wodą. Konieczna jest natychmiastowa pomoc lekarska w celu podjęcia decyzji o ewentualnym zastosowaniu surowicy przeciwjadowej.

Warto pamiętać, że ogromna większość osób po powrocie z krajów o gorącym klimacie nie doznaje żadnego uszczerbku na zdrowiu. Jednak u niektórych objawy chorób zakaźnych i pasożytniczych mogą wystąpić dopiero po powrocie do kraju. Dlatego wszyscy wracający z dłuższego pobytu w tropiku powinni poddać się badaniom mającym na celu wykrycie zakażenia czy inwazji pasożytniczej grożącej poważnymi powikłaniami w razie rozwoju choroby. Zdarza się, że u osób bez żadnych objawów badania parazytologiczne kału wykazują obecność pierwotniaków chorobotwórczych lub jaj robaków. W przypadku wystąpienia gorączki, objawów ze strony przewodu pokarmowego, zmian skórnych w krótkim czasie po powrocie należy niezwłocznie zasięgnąć porady lekarskiej, informując lekarza o swym pobycie za granicą.