prof. dr hab. n. med. Mirosław Kańtoch

Współczesna taksonomia obejmuje kilka tysięcy wirusów chorobotwórczych dla ludzi, zwierząt i roślin. Dla wielu wirusów człowiek jest naturalnym gospodarzem, dla wielu innych gospodarzami naturalnymi są zwierzęta, lecz i człowiek stanowi ogniwo w krążeniu wirusa.

Zakażenia

Wirusy wywołują rozmaite postacie zakażeń i zachorowań u ludzi. Najlepiej poznane są zakażenia o ostrym przebiegu. Wiadomo, że ogromna większość wszystkich zachorowań określanych jako choroby zakaźne, jest wywoływana właśnie przez wirusy. Sytuację w Polsce ilustruje poniższa tabela. Wśród nich dominują choroby układu oddechowego, a to głównie z uwagi na dużą łatwość przenoszenia się zakażeń drogą oddechową (określane też jako kropelkowe) poprzez kaszel, kichanie, a także po prostu mówienie. Na drugim miejscu pod względem częstości zachorowań są zakażenia układu pokarmowego, zwłaszcza u dzieci.

Wiele z zakażeń wirusowych przebiega jednak bezobjawowo, lub "poronnie" to znaczy nie prowadzi do bezpośrednio dotkliwych objawów chorobowych, często nawet uchodząc uwadze osoby zakażonej. Wiele z tych zakażeń przekształca się jednakże w zakażenia przewlekłe, utajone, przy zachowanej jednak zakaźności dla osób z otoczenia.

Szereg zakażeń lokalizuje się w rejonach pierwotnego wniknięcia: np. wirus grypy w układzie oddechowym; enterowirusy i rotawirusy w układzie pokarmowym prowadząc do nieżytów żołądka i zaburzeń (np., biegunki) układu pokarmowego; herpeswirusy i papillomawirusy w układach moczowym i płciowym, głównie jako zakażenia seksualne. Częste są zakażenia (np. śluzówki oka - adenowirusy, herpeswirusy) w basenach kąpielowych. Nierzadkie są zakażenia, których źródłem jest zakażone mięso (wołowina, wieprzowina, drób) nie poddane obróbce cieplnej, która jest wysoce skutecznym czynnikiem zabijającym wirusy.

Dla wielu znanych wirusów naturalnymi rezerwuarami są jednak zwierzęta, a człowiek stanowi jedynie przypadkowe ogniwo w łańcuchu zakażeń. Zakażenia te noszą wspólną historyczną nazwę zakażeń arbowirusowych i należą do szczególnie groźnych dla człowieka (liczne wirusy zapaleń mózgu, wirus żółtej febry, wirusy gorączek krwotocznych - Ebola, Lassa itd.). W Polsce na szczęście występuje w zasadzie tylko jeden taki groźny patogen - wirus kleszczowego zapalenia mózgu (podejrzewamy obecność jeszcze innych, ale brak na to dostatecznie przekonujących danych). Występuje on głównie na terenach północno-wschodnich naszego kraju. Zakażenia są częste w okresie wiosennym i jesiennym (wysiew kleszczy). Zakażenia te występują głównie wśród pracowników leśnych, turystów i zbieraczy grzybów (są to głównie bezrobotni).

Szczególnie istotnym dla patologii zakażeń wirusowych człowieka jest możliwość rozprzestrzeniania się wirusów w organizmie za pomocą płynów ustrojowych, ich wtórna lokalizacja nawet w miejscach odległych od pierwotnego wniknięcia wirusa - w mózgu (zapalenia mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych), - sercu (zapalenie mięśnia sercowego, osierdzia), - narządach płodu (zwłaszcza w pierwszych 3 miesiącach ciąży - różyczka, cytomegalia, herpes) itd.

Skuteczne rozpoznanie

Powodzeniem zakończyło się opracowanie metod rozpoznawania zakażeń wirusowych (diagnostyka), przy zastosowaniu metod mikroskopowych, molekularnych i biochemicznych, możliwe jest obecnie w stosunku do wielu zakażeń człowieka postawienie rozpoznania nawet w ciągu niewielu godzin (tzw. szybka diagnostyka etiologiczna)

Poznanie mechanizmów zakażenia wirusowego stworzyło nadzieję na syntezę skutecznych chemioterapeutyków. Niestety dotąd w stosunku do niewielu zakażeń uzyskano liczące się sukcesy, największe w zakażeniach herpesowych, łagodzące dolegliwości lecz nie likwidujące zakażenia. Podobne ograniczone powodzenie uzyskano w szczególnie trudnym problemie leczenia zakażeń wirusem HIV. Na drodze stoi specyfika wirusa, którego namnażanie i wtórne uszkodzenie funkcji życiowych organizmu jest ściśle sprzężone z mechanizmami życiowymi komórek człowieka - niewłaściwe stosowanie niszczy zarówno wirusa jak i komórki człowieka (!).

Szczepionki Największe osiągnięcia zanotowano również dzięki sukcesom diagnostycznym, oraz rozwojowi genetyki, biologii molekularnej i wirusologii, w zakresie zwalczania zakażeń i chorób wirusowych z pomocą różnych typów i generacji szczepionek. Największym sukcesem była całkowita likwidacja ospy (czarna śmierć), która przez tysiąclecia pustoszyła ludzkość na różnych kontynentach. Zorganizowane działanie lekarzy, naukowców i rządów pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia pozwoliło na ogłoszenie w roku 1972 całkowitej likwidacji ospy na świecie. Programy analogiczne są realizowane w odniesieniu do poliomyelitis, którego tysiące ofiar (zgony, kalectwa) występowały w przeszłości wśród dzieci. W roku 2002 ogłoszono eradykację poliomyelitis w niektórych rejonach świata, w tym europejskim, a więc i w Polsce. Konsekwentne i masowe stosowanie szczepień przeciwko odrze wielokrotnie zmniejszyło zachorowania na tę chorobę oraz niemal całkowicie wyeliminowało zachorowania na nieuleczalne rozsiane zapalenie mózgu i rdzenia (SSPE).

Istnieją różne programy szczepień, dostosowane do możliwości szczepionkowych, szczególnych zagrożeń dla określonych grup (dzieci, dorośli, grupy zawodowe itp.), ale przede wszystkim w zależności od występujących w danym kraju zakażeń. W Polsce ujęte są w tzw. kalendarz szczepień, weryfikowany corocznie, ogłaszany przez Resort Zdrowia. Obejmuje on szczepienia obowiązkowe (przeciwko polio, odrze, różyczce, nagminnemu zapaleniu przyusznic) oraz zalecane (przeciwko grypie, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B, kleszczowemu zapaleniu mózgu, itd.).

Szczególny i narastający problem stanowi stosowanie szczepionek u osób z upośledzonym potencjałem odpornościowym - wrodzone wady immunologiczne, terapia przeciwnowotworowa, transplantacje, niektóre zakażenia (zwłaszcza wirusem HIV). Wówczas program szczepienia musi być dostosowany indywidualnie z uwzględnieniem stanu zdrowotnego danego człowieka. Konieczne jest także wspomnienie o zupełnie nowym zagrożeniu jakie stanowi tzw. bioterroryzm (bakterie, np. wąglik, i wirusy, np. wirus ospy). Jest to ogromne wyzwanie również dla lekarzy i laboratoriów diagnostycznych, ale także uwzględnienie zapobiegania temu zagrożeniu za pomocą szczepionek.